PHẦN I: TỔNG QUAN LỊCH SỬ CHỮ VIẾT TRÊN THẾ GIỚI

Ngày xửa ngày xưa –
Tiền chữ viết

NGÀY ĐĂNG TẢI

14 THÁNG 02, 2021

ĐƯỢC VIẾT BỞI

CAO XUÂN ĐỨC

Ngày nay mỗi khi đi du lịch một đất nước mới, nếu bạn hiểu và có thể đọc được ngôn ngữ ở đó thì chuyến đi đó sẽ rất dễ dàng. Hoặc nếu không thì Google Dịch vẫn là một người bạn đồng hành đáng tin cậy. Nhưng nếu như địa điểm bạn sẽ tới là trái đất từ thưở sơ khai, thì có vẻ như ngôn ngữ hay Google Dịch sẽ không được hữu dụng cho lắm. Vậy làm cách nào để bạn có thể giao tiếp với con người ở thời điểm này? Nếu cứ cố đấm ăn xôi với sử dụng tiếng Việt để giao tiếp, chúng ta có vẻ đang đi vào ngõ cụt rồi. Vậy có cách nào khác để có thể giao tiếp với họ không? Lưu Chữ nghĩ rằng bạn có thể sử dụng đôi bàn tay của mình để vẽ lại những hình thù miêu tả về thế giới xung quanh, và qua đó có thể giao tiếp với con người thời bấy giờ. Đây cũng là cách mà con người thời tiền sử sử dụng để có thể trao đổi với nhau, với những hình vẽ trải dài trên những hang động trên khắp thế giới hay trên những phiến đá, phiến đất nung sau này. Những hình vẽ này chính là khởi nguồn cho chữ viết - hay còn gọi là tiền chữ viết - proto-writing. Cho dù có hoang sơ và nguyên thuỷ tới đâu, thì Tiền chữ viết có thể coi là 'ông tổ' của hơn 3000 hệ chữ viết sau này.

TIỀN CHỮ VIẾT LÀ GÌ?

Tiền chữ viết là nguồn gốc của chữ viết – nó sử dụng những hình vẽ, ký tự hoặc hình ảnh dễ nhớ để truyền tải một lượng thông tin rất có hạn. Chữ viết và tiền chữ viết giống nhau ở điểm cả hai đều được dùng để truyền tải thông tin, nhưng những thông tin mà chữ viết có thể chứa đựng lớn hơn rất nhiều so với những gì tiền chữ viết mang lại. Để dễ hiểu thì bạn có thể coi thử các bản prototype của các ứng dụng điện thoại mà mình đang sử dụng hằng ngày với bản thân các ứng dụng đó, bạn sẽ thấy được những ứng dụng mà mình vẫn đang sử dụng hiện tại nó đã tiến xa hơn như thế nào so với những hình vẽ wireframe từ những ngày ban đầu như thế nào.

Ở thời điểm khoa học phát triển như ngày hôm nay, thực ra chúng ta vẫn còn đang tiếp cận và sử dụng những hệ thống tương tự như tiền chữ viết hằng ngày. Ví dụ trong toán học, những khái niệm về cộng, trừ, nhân, chia đều được diễn tả bằng những ký tự +, −, ×, ÷. Hay trong Âm nhạc, thì những nốt khi đặt trên những vị trí khác nhau trên khuông nhạc sẽ biểu thị về độ cao của âm đó. Những ký tự x bình phương, delta hay dấu thăng, khoá son trong toán học và âm nhạc đều sinh ra để truyền tải một ý nghĩa có giới hạn nhất định, nhưng để nói đây là chữ viết như chúng ta thường biết tới thì vẫn là chưa đủ, vì dù đằng sau nó có một logic nhất định, nhưng lại không có yếu tố ngôn ngữ, và đại diện cho giao tiếp hằng ngày của con người.

H.1 và H.2: Mọi người còn nhớ cách nhẩm nghiệm phương trình bậc 2 hay cách đọc nốt trên khuông nhạc khi mình còn đi học không nhỉ? Đây cũng được coi là những hệ thống ký tự đại diện cho một hệ 'tiền ngôn ngữ' thời hiện tại mà chúng ta đã từng tiếp xúc đó.

ĐẶC ĐIỂM CỦA TIỀN CHỮ VIẾT

Tiền chữ viết là khởi nguồn của chữ viết, nên bản thân nó rất sơ khai và có nhiều mặt hạn chế. Nó có thể sử dụng để truyền tải những ý tưởng cơ bản nhất về thế giới xung quanh ta - phần lớn là để miêu tả lại những gì mắt thấy tai nghe như mặt trời, những con vật thời bấy giờ, hay về con người và bộ lạc mà họ đang sinh sống. Khi cần nói về những khái niệm có tính trừu tượng hơn, giả dụ như bạn đang cảm thấy buồn chán hoặc giận dữ, thì tiền chữ viết lại không có khả năng truyền tải những khái niệm này. Tiền chữ viết bên cạnh đó không có một cấu trúc của một ngôn ngữ cụ thể và khi nhìn vào tiền chữ viết thì rất khó có thể tái hiện lại ngôn ngữ mà người tối cổ đã sử dụng thời bấy giờ.

H.3: Bảng so sánh đặc điểm của chữ viết và tiền chữ viết. Chữ viết đã đi xa hơn rất nhiều so với tiền chữ viết ở thời điểm ban đầu, bởi mục đích sự dụng của chữ viết ngày càng một phức tạp hơn.

[1] Gelb I. J. (1963) A Study of Writing (p.24) University of Chicago Press.

CÁC HỆ THỐNG TIỀN CHỮ VIẾT TRÊN THẾ GIỚI

H.4, H.5 và H.6: Lần lượt là 3 hình ảnh của: (1) Hình vẽ trên hang Lascaux, Pháp (2) Phiến đất sét có khắc tiền chữ hình nêm (Proto-cuneiform) (3) Ký tự Rongorongo. Hình vẽ trên hang Lascaux hay được nhắc tới như điểm bắt đầu của chữ viết cũng như nghệ thuật loài người. Chữ hình nêm là hệ thống chữ hoàn chỉnh đầu tiên trên thế giới, có mặt ở Lưỡng Hà từ thế kỷ 31 TCN. Rongorongo là hệ thống ký tự được tìm thấy trên đảo Phục Sinh (Easter Island) vào thế kỷ 19.

Rất khó để có thể nói được là có bao nhiêu hệ thống tiền chữ viết. Mặc dù hiện nay chúng ta đang biết tới hơn 3000 hệ chữ viết khác nhau, nhưng qua một quãng đường dài của lịch sử, nhiều hệ thống tiền chữ viết đã rơi rớt lại phía sau mà không phát triển thành một hệ chữ hoàn chỉnh. Tiền chữ viết cũng có nhiều hình dạng khác nhau, cũng tuỳ vào thời điểm mà nó ra đời. Nhưng phần lớn khi mọi người nói về tiền chữ viết, nhiều tài liệu có nói đến việc những hình vẽ trong hang đá với những dấu tích miêu tả con người và cuộc sống thời đó là điểm bắt đầu cho tất cả các hệ thống tiền chữ viết và chữ viết sau này [1]. Đây cũng được coi là khởi đầu cho lịch sử nghệ thuật của con người.

[2] Giáo sư Lê Trọng Khánh. Phát hiện hệ thống chữ Việt cổ thuộc loại hình Khoa đẩu, Nhà xuất bản Từ điển Bách khoa Trung tâm Văn hóa Tràng An, Xuất bản năm 2010, Hà Nội.

TIỀN CHỮ VIẾT Ở VIỆT NAM

Lịch sử Việt Nam tính đến thời điểm hiện tại, chúng ta đã đi qua hơn 4000 năm. Tên gọi của đất nước , phạm vi lãnh thổ và các dân tộc theo dòng thời gian cũng ngày một đa dạng hơn. Từ quá trình nghiên cứu của các nhà khảo cổ học tại các di chỉ khắp đất nước, kết quả cho thấy tại Việt Nam có sự xuất hiện của tiền chữ viết:

1. Tiền chữ viết của người Lạc Việt, Văn hóa Đông Sơn - Giáo sư Lê Trọng Khánh [2]
2. Tiền chữ viết được khắc trên đá do Victor Goloubev tìm thấy tại Sapa năm 1925.
3. Tiền chữ viết của người Arem - thuộc nhóm người Chứt tại Quảng Bình tìm thấy năm 1956.
4. Văn tự thắt gút - Tiền chữ viết của người H’rê được tìm thấy tại Quảng Ngãi.

H.7 và H.8: Tiền chữ viết người Arem - thuộc nhóm người Chứt tại Quảng Bình. Đây là ảnh chụp được cắt ra từ phim tiểu luận giả tưởng Nhà Cây – The Three House (2019) © Đạo diễn Trương Minh Quý.

Chủ đề này sẽ được tụi mình trình bày chi tiết hơn trong các chương tiếp theo liên quan đến sự hình thành tiếng Việt và hệ thống Chữ Quốc ngữ.

Mặc cho những câu hỏi và sự khó khăn trong việc giải nghĩa những hệ thống tiền chữ viết, Lưu Chữ thấy tiền chữ viết rất có ý nghĩa cho cuộc sống của chúng ta bây giờ. Những ký tự, hình vẽ đơn sơ ấy qua thời gian được áp dụng vào những bối cảnh mới trong cuộc sống đã biến hoá thành những hệ ngôn ngữ rất đỗi quen thuộc với chúng ta bây giờ. Ngày xửa ngày xưa, tiền chữ viết ra đời. Nó đánh dấu sự khởi đầu cho nền văn minh của thế giới, và là điểm bắt đầu cho những câu chuyện lớn sau này.

THAM KHẢO

SÁCH THAM KHẢO

[1] Gelb I. J. (1963) A Study of Writing (p.24) University of Chicago Press.

[2] Giáo sư Lê Trọng Khánh. Phát hiện hệ thống chữ Việt cổ thuộc loại hình Khoa đẩu, Nhà xuất bản Từ điển Bách khoa Trung tâm Văn hóa Tràng An, Xuất bản năm 2010, Hà Nội.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1] Trong bài nói chuyện Ted talk của mình vào năm 2015, Genevieve von Petzinger - nhà nghiên cứu nghệ thuật đá (Rock Art) người Canada đề cập tới sự giống nhau về hình dáng những hình vẽ trên đá ở trên khắp thế giới - từ hang động của Pháp và Tây Ban Nha tới bên kia bán cầu ở Indonesia và New Zealand. Có vẻ như loài người thời bấy giờ đều có chung một suy nghĩ về thế giới xung quanh mình, dù ở đâu đi chăng nữa. (https://www.youtube.com/watch?v=hJnEQCMA5Sg).

[2] Series Alphabet: The Story of Writing (Phần 1) - Đây là một video không chỉ bao quát phần tiền chữ viết, mà nói về câu chuyện của những ký tự từ những thời điểm đầu cho đến bây giờ. (https://www.youtube.com/watch?v=7IUBglyvt8o)

[3] Nhà trên cây – The Tree House (2019) của đạo diễn Trương Minh Quý. Phim có sự hiện diện của các cộng đồng dân tộc ít người tại Việt Nam. Trong đó, nhóm người Chứt ở tại tỉnh Quảng Bình kể về hang động – nơi mà họ từng sinh sống có những ký hiệu tiền chữ viết. (https://mubi.com/films/the-tree-house-2019)

NGÀY ĐĂNG TẢI

14 THÁNG 02, 2021

CHUYÊN ĐỀ

ĐƯỢC VIẾT BỞI

CAO XUÂN ĐỨC

Đức trước hay uống sữa nên giờ hơi cao hơn so với mọi người trong nhóm. Hiện tại anh đang đầu quân cho một Agency tại Tp. HCM hoạt động trong lĩnh vực thiết kế. Đức ao ước trước năm 50 tuổi sẽ dành dụm được kha khá để đi học về Chữ.

© Lưu Chữ 2023 - Bản quyền nội dung trang web thuộc về Lưu Chữ   |   Điều khoản và điều kiện