Ai cũng có thể viết được chữ đẹp

Các bạn còn nhớ trò chơi mà Lưu Chữ đã rủ các bạn tham gia vào tháng trước chứ? Mỗi người chọn một ký tự mà bạn yêu thích trong bảng chữ cái tiếng Việt, rồi viết câu trả lời lên trên tấm bảng đen—một vật rất quen thuộc với tất cả mọi người khi học tiểu học. Nhưng có bao giờ bạn tự hỏi, các nét chữ này xuất hiện từ khi nào và nguồn gốc của nó ở đâu?

I. Chữ viết bằng tay

Là học sinh, trong quá khứ ai cũng đã từng phải nắn nót đưa tay kẻ theo những dòng chữ mẫu từ thầy giáo, cô giáo hay trong quyển vở tập viết những năm lớp 1, lớp 2. Lúc bấy giờ, Tập Viết là một tiết học quy định trong thời khóa biểu hằng tuần. Môn học này không chỉ là một môn học cơ sở trong chương trình giáo dục ở bậc tiểu học ở nước ta mà còn ở nhiều nơi khác trên thế giới.

Tại Việt Nam, tùy vào tạo hình chữ, kỹ thuật thể hiện hay công cụ viết mà từ đó chữ viết tay có những tên gọi khác cùng ‘họ hàng’ với nhau. Trong bài viết này, Lưu Chữ sẽ nói về lịch sử của những mẫu chữ cơ bản đã từng xuất hiện ở nước ta từ trước đến nay, bao gồm: mẫu chữ Thảo (Cursive); mẫu chữ Đứng (L’écriture Droite); mẫu chữ Rông (Ronde); mẫu chữ Xiên (Bâtarde); mẫu chữ Gô-tích (Gothique).

II. Chữ viết tay của người Việt qua các giai đoạn

Trước khi chữ viết của tiếng An Nam ghi âm theo mẫu tự Latin (sau này là Chữ Quốc ngữ) [1] được phổ cập rộng rãi như bây giờ, người Việt từng sử dụng chữ Hán, chữ Nôm để ghi chép tiếng Việt. Tuy vậy, hai hệ chữ này chỉ thường được các tầng lớp Vua chúa, quan lại và tri thức sử dụng. Số lượng người có thể đọc, viếtvà hiểu nghĩa thực sự chỉ đếm trên đầu ngón tay, như bác Thiếu Khanh có tính toán thử dựa trên số liệu về một cuộc thi Hương tổ chức vào năm 1903, chỉ có khoảng 0,05% người dân lúc bấy giờ có đủ khả năng hiểu được chữ Nôm [2]. Nhưng thực tế này lại thay đổi rất lớn sau khi bảng chữ cái Latin xuất hiện tại Việt Nam vào thế kỷ XVII với mục đích truyền giáo và sau này được vận dụng vào lĩnh vực xã hội cuối thế kỷ XIX. Điều này là vì bản thân các ký tự Latin là để ký âm ‘nói sao viết vậy, dễ học dễ nhớ', thuận tiện dùng trong giao tiếp hằng ngày nên việc phổ cập hệ chữ này tới mọi người có phần đơn giản hơn nhiều so với hệ chữ Hán, chữ Nôm trước đó. [3]

Nét chữ của 100 năm đầu tiên

Với chính sách trực trị của Pháp tại miền Nam, vào ngày 22-2-1869, thống đốc Đông Dương M.G.H. Ohier đưa ra nghị định quy định rằng tất cả các văn bản hành chính từ nay trở về sau sẽ bắt buộc trình bày bằng Chữ Quốc ngữ [4]. Lúc này, ở các trường học, chương trình dạy học được yêu cầu bổ sung thêm việc học đọc và viết bằng chữ Quốc ngữ cùng với tiếng Pháp. Lộ trình này được đặt ra với mong muốn việc sử dụng chữ Hán, chữ Nôm tại miền Nam sẽ được loại bỏ hoàn toàn.

Đến đầu thế kỷ XX, những quy định tương tự như trên mới bắt đầu áp dụng lần lượt tại miền Bắc và miền Trung. Tuy nhiên, đa phần những tài liệu như sách văn học, tư liệu quan trọng được viết bằng chữ Hán và chữ Nôm lúc bấy giờ vẫn chưa được chuyển ngữ sang chữ Latin. Từ việc vội vã áp dụng tại Nam Kỳ (tên gọi miền Nam lúc bấy giờ), người Pháp buộc phải giữ việc duy trì giáo dục bằng chữ Hán, chữ Nôm bên cạnh Chữ Quốc ngữ.

Song song với việc đưa loại chữ này vào giảng dạy, trong các tập sách hướng dẫn dành cho giáo viên bắt đầu xuất hiện những mẫu chữ mới. Trong cuốn 'Mở lòng' của tác giả Thanh Tùng [5], hai mẫu chữ: Copperplate (Cursive — chữ Thảo) — chữ viết tay và Roman — chữ in dùng để học ghép vần được giới thiệu trong những trang đầu tiên, cùng với ví dụ về lối viết chữ hoa, chữ thường và chữ số. Lúc này, các ký tự Hán-Nôm được sử dụng ghi chú phía dưới để chỉ dẫn cách phát âm cho các ký tự Latin.

Chữ Quốc ngữ sau giai đoạn này bắt đầu được dạy trong chương trình giáo dục của ba miền, dẫn đến việc rèn chữ cũng cần thay đổi để thích nghi với bối cảnh đó. Trong cuốn ‘Nghệ thuật viết chữ’ của tác giả Bùi Bá Nghệ, ông cho rằng chúng ta đã bắt đầu tham khảo từ các chương trình giáo dục chữ viết quốc gia của người Đức và người Anh [6]. Thực tế, vào cuối những năm 1890, đầu 1900, tại châu Âu đã xuất hiện những nghiên cứu về chữ viết trong hệ thống giáo dục. John Jackson đề cập đến việc giới thiệu mẫu chữ Đứng (L’écriture Droite) thay thế cho chữ Thảo (Cursive) ở giai đoạn đầu tiên. Để viết được mẫu chữ Thảo, người viết phải xoay giấy theo đúng góc hoặc dùng đúng bút chấm mực có góc nghiêng 55°. Cách viết chữ Đứng dễ dàng hơn nhờ vào tư thế ngồi viết thẳng lưng và chú trọng đến khoảng cách từ vở đến mắt người viết. Nhưng trong thực tế, vẫn có nhiều tranh luận về sự thay đổi này, bên thì cho rằng chữ đứng có nét ngắn hơn nên việc đưa tay ít hơn so với chữ nghiêng nên sẽ tiết kiệm được thời gian. Bên còn lại thì nói về 'tính kinh tế’ của chữ nghiêng khi trình bày trên một trang giấy. Kẻ tám lạng, người nửa cân, nhưng dù gì đi chăng nữa sự xuất hiện của chữ viết Đứng cũng đánh dấu một cột mốc quan trọng cho việc chuyển mình trong chữ viết của học sinh ở Châu Âu. Điều này được học hỏi và áp dụng lại tại Việt Nam cho đến tận ngày hôm nay.

Khi người Việt chủ động sử dụng Chữ Quốc ngữ

Từ năm 1938 đến năm 1945, các hoạt động khuyến khích sử dụng Chữ Quốc ngữ của các tầng lớp tri thức người Việt trong nước bắt đầu được đẩy mạnh [8], nổi bật là phong trào ‘Bình dân học vụ’ với mục tiêu phổ cập chương trình học đọc và viết chữ đến với mọi lứa tuổi người dân. Trước khi có phong trào này, theo ông Ngô Văn Cát ghi nhận cứ 100 người Việt Nam thì có 3 trẻ em (8-16 tuổi) và 2 người lớn biết chữ, 95 người còn lại thì không. Nhưng sau khi 'Bình dân học vụ' ra đời, chỉ trong năm đầu tiên, phong trào đã xóa mù chữ cho hơn 2,5 triệu người, đào tạo được 96.000 giáo viên, mở được gần 75.000 lớp học. Đến năm 1950, gần 12,2 triệu người biết chữ (chiếm gần 49,1% dân số Việt Nam lúc bấy giờ). Bên cạnh đó, để cho việc học chữ dễ dàng hơn, ông Hoàng Xuân Hãn—một thành viên cố vấn trong Hội Truyền bá Chữ Quốc ngữ đã sáng tạo ra 'Phương pháp ‘I-tờ’ bằng cách đưa các câu Vè lục-bát nhằm phân biệt đặc điểm của những chữ cái với nhau [9].

‍

Những năm 60, ngoài việc sử dụng các mẫu chữ viết tay căn bản để soạn thảo văn thư hay thu thập thông tin ra, chúng ta còn có những mẫu chữ khác mang tính ứng dụng và mỹ thuật nhiều hơn. Mẫu chữ Rông (Ronde — dựa trên bộ chữ Cursive của người Pháp), mẫu chữ Xiên (Bâtarde) hay mẫu chữ Gô-tích (Gothique) cũng được hướng dẫn cho những người muốn nâng cao kỹ năng viết của mình. Những mẫu chữ này đòi hỏi người viết phải đưa tay điêu luyện, tập trung và dành thời gian luyện tập nhiều hơn những mẫu chữ căn bản trước đó. Các dụng cụ hỗ trợ việc viết vào thời gian này cũng đặc biệt và đa dạng hơn so với các loại bút mực thông thường. Những dụng cụ này được sử dụng để nhấn nhá cho các tiêu đề, thư mời, bằng khen hay các ấn phẩm đồ họa đặc biệt.

Chiến tranh kết thúc và đất nước hòa bình

Thời kỳ này giáo dục Việt Nam có nhiều chuyển biến mới, bắt đầu với công cuộc cải cách giáo dục và sư phạm của Bộ Giáo dục. Trong những năm sau đó, [11] kiểu dáng của chữ viết tay phổ biến dành cho người Việt cũng dần được định hình rõ ràng hơn.

Mẫu chữ viết tay tiêu chuẩn [12] mà sau này được áp dụng thông qua quyết định số 31/2002/QĐ–BGD&ĐT được thể hiện ở 4 dạng: mẫu chữ đứng nét đều; chữ đứng nét thanh – nét đậm; chữ nghiêng 15º nét đều; chữ nghiêng 15º nét thanh – nét đậm. Trong đó quy định tại trường tiểu học, học sinh học viết chữ viết thường, viết hoa và chữ số theo kiểu chữ đứng nét đều là chủ yếu. Còn lại các dạng chữ khác cũng được hướng dẫn trong chương trình học tùy thuộc vào giáo viên và điều kiện giảng dạy ở từng địa phương.

Kinh tế xã hội được phát triển, dẫn đến việc đầu tư cho một ‘dụng cụ học viết’ cũng đa dạng hơn trước rất nhiều. Từ xuất phát ban đầu là những cán bút được lắp ngòi viết chấm mực hay bút chì, dần dần có sự xuất hiện của bút lá tre, bút kim, bút máy, bút nguyên tử và bút sắt. Việc học viết chữ sau này không chỉ đơn thuần là một môn học vỡ lòng dành cho học sinh tiểu học với các cuộc thi ‘Vở sạch chữ đẹp’ cấp trường, cấp thành phố mà còn trở thành một bộ môn được đưa vào giảng dạy trong môi trường sư phạm đại học dành cho giáo viên tương lai. Các lớp học ‘Luyện chữ đẹp’ cũng dần được mở ra dành cho người lớn muốn cải thiện chữ viết của mình. Việc viết chữ đẹp được nâng lên trở thành một hình thức thực hành nghệ thuật mà ở đó người tham gia học có thể trải nghiệm từ việc tạo ra dụng cụ, chọn màu mực, chọn loại giấy cho đến các kỹ thuật viết và học kẻ chữ một cách đầy thú vị.

Tạm kết

Những chữ viết ngô nghê, nguệch ngoạc mà các bạn đã từng có thời gian rèn luyện trên trường cũng có một câu chuyện dài đằng sau nó như vậy. Các giai đoạn lịch sử dẫn đến sự xuất hiện và phát triển của chữ viết tay tại Việt Nam được Lưu Chữ giới thiệu với góc nhìn đối chiếu với nguồn tư liệu lịch sử còn hạn chế mà nhóm có dịp sưu tầm. Lưu Chữ biết rằng lịch sử chữ viết tay ở Việt Nam vẫn còn nhiều điều chưa được kể. Nhóm sản xuất bài viết này với mong muốn góp một ‘miếng trầu mở đầu câu chuyện’ cho những cuộc hội thoại liên quan tới chữ viết của tiếng Việt sau này.

Nếu các bạn có thêm những tư liệu liên quan tới chữ viết tay — từ các tài liệu chính thống cho tới những trang viết đầy tính cá nhân như thư tay, lưu bút của ông bà, cha mẹ thời bấy giờ còn lưu lại, hãy gửi cho Lưu Chữ vào hòm thư contact@luuchu.com để nhóm có thể bổ sung vào bài viết này trong tương lai nhé!